ن: نزار ئاگری و: شوان ئەحمەد
لە هەردوو ڕۆمانەكەیدا (مەزرای ئاژەڵان و 1984)، نوسەری بەریتانی جۆرج ئۆرۆیل دەست بۆ پرسی دەسەڵاتی تۆتالیتاریزمی ستەمكار دەبات. دەسەڵاتێك بەكۆدێتا یان شۆڕش دەست پێدەكات. ئەڵبەتە شۆڕشیش كۆدێتایەو سیستمی كۆن وەلاوەدەنێ و دەیگۆڕێت بەسیستمێكی نوێ. لەسەرەتاكانیدا شۆڕش بەڵێنی ئاڵوواڵا دەدات و پرۆژەی فانتازی پێشنیار دەكات و دروشمی سەرنج ڕاكێش، دەربارەی دادپەروەری و ماف و بەختەوەری و خۆشگوزەرانی بەرزدەكاتەوە. پاشان شۆڕش ئامبازی لایەنگرانی سیستمی كۆن دەبێت و خوێنیان دەڕێژێ و سەركردەكانیان لەسێدارە دەدات و ئەوانەی دەمێننەوە، تاروماریان دەكات و ئەوانەشی مل نادەن، تائەوپەڕی دنیا ڕاویاندەنێ. دوای ئەوانە سەرانی شۆڕش، شوێن پێی خۆیان لەدەسەڵاتدا قایم دەكەن و هەموو جومگەكانی دەگرنە دەست و دەكەونە دروستكردنی دەستەوتاقمی چەكدارو ڕایاندەهێنن لەسەر، توندوتیژی و ئامادەدەكرێن بۆ سەركوتكردنی ئەوانەی هەڵوێستی ناحەزانەیان دەبێت، یاخود لاقرتێی شۆڕش دەكەن. لەنێو ڕژێمی تازەدامەزراودا هەركەسێك ئەوەبكات، ئەوا ڕوكەشانە دادگایی دەكرێت و سزایەكی توندی بەسەردا دەسەپێت كە ڕەنگە بگاتە ئاستی لەسێدارەدان. تۆمەتەكەشی ئەوەیە: (دژایەتی شۆڕشی كردووەو لەگەڵ ناحەزان و دوژمناندا سەروكاری هەبووە). لە نێو دەسەڵاتی تازەدا بازنەی حوكمڕانی لەسەركردەكانی شۆڕش پێكدێت، وەلێ زۆر نابات كەم دەبنەوە، تا بەتاكە كەسێك كۆتایی دێت و ئەو كەسەش دەبێتە براگەورە و فەرمانڕەوای تاك و تەنها. زۆرێكی زۆر لەئایدیاكانی دوو ڕۆمانەكەی ئۆرۆیل، لەواقیعی یەكیەتی سۆڤیەتی جارانەوە هەڵێنجراوە كە كۆمۆنیستەكانی ڕوسیا لەسەر داروپەردوی ئیمپراتۆریەتی ڕوسیا دایانمەزراند، تاببێتە فیردەوسی خۆشگوزەرانی و ئازادی، كەچی لەساو پەنای جۆزێف ستالیندا (هاوڕێی سەركردە و براگەورە)، بوو بەقەڵایەکی ترسناکی ستەمکاری و ستالین كەوتە قەڵاچۆكردنی سەركردەكانی دیكە، تا بوو بە قەیسەرێكی خوێنڕێژ. لە (مەزرای ئاژەڵان)دا دەبینین، چۆن شۆڕش دادەڕزێ و لەخۆی هەڵدەگەڕێتەوەو دەست بەلوشدانی ئەوانە دەكات كە دروستیان كردووە. لەگەڵ ئەوانەدا براگەورە دەست بەشێواندنی شتەكان و گۆڕینی ڕاستیەكان و بڵاوكردنەوەی درۆ و پڕوپاگەندەی نابەجێ دەكات، بەمەبەستی برەودان بەدووڕویی و ساختەچێتی و.... هتد.
ئەو وێنەیەی ئۆرۆیل لەو دوو ڕۆمانەیدا دەیكێشێت، دەكرێت بەسەر سیستمێكی تۆتالیتاریدا پراكتیزە بكرێت كە مەراقی ئەوەبێت، كۆمەڵگە لەڕێی دەسەڵاتێكی ڕەهاوە لەقاڵب بدات و ئەو دەسەڵاتەش پشت بەئایدیۆلۆژیایەكی دۆگماو داخراو ببەستێت (ئیدی كۆمۆنستی بێت یان نازی یاخود فاشی یان ئایینی). جگە لە هەندێ جیاوازی لۆكاڵی، كەم تا زۆر تابلۆ سەرەكیەكە هەر وەك خۆی دەبێت، لە هەموو ئەو وڵاتانەی هەژمونی دەسەڵاتی تۆتالیتاریان بەخۆیانەوە بینیووە، ئیتر لە ئەڵمانیای نازیدا بێت یاخود لەئیتاڵیای فاشی یان لە چینی ماوتسی تۆنگ، یاخود لە كەمبۆدیای پۆڵ پۆت و كۆریای باكوری كیم ئێل سۆنگی باوك و پاشان كیم جۆن ئێلی كوڕ. كۆماری ئیسلامیش لە ئێران، بەوپێیەی بەرهەمی شۆڕش و كۆدێتایە، لەو ڕێسایە لای نەداوە. لەوێشدا لەژێر دروشمی گەڕان بەدوای ئازادی و دادپەروەری و قوتاربوون لەدەست زوڵم و ستەمكاری، دەسەڵاتی شاهەنشا ژێرەوژوركرا، بەڵام ئەوەتا ئێرانیەكان دوای تێپەڕبوونی ئەو هەموو ساڵە، دەگەڕێنەوە بۆ خاڵی سەرەتاو شۆڕش دەكەن و یاخی دەبن. لەبەرامبەریشدا دەسەڵات سەركوتیان دەكات و ڕاوەدویان دەنێ و چالاكوانەكانیان لەسێدارە دەدات و لە گرتوخانە ترسناكەكاندا توندیان دەكات. ڕێكخراوی هیومان ڕایس ۆچ كە گرنگی بەمافەكانی مرۆڤ دەدات، باس لەوەدەكات مافەكانی مرۆڤ لە ئێران لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردودا، بەدترین تۆماری هەیە. هەندێكی دەڵێن: (ڕەفتاری بەسیج و پاسداران لە سزادان و لاقەكردن و فڕاندن و سوكایەتی پێكردن و گۆڕینی قسەی بەندكراوان و هەڵبەستنی تۆمەتی یاسایی ناڕەوا بۆیان، لەوەی تێپەڕاندووە كە حەمە ڕەزاشا لەسەردەمی خۆیدا دەیكرد). كۆماری ئیسلامی لە ئێران بۆ پڕكێشیەكانی و بۆ پاساودانەوەی كاروكردەوەكانی، پشت بەئایدیۆلۆژیایەكی ئایینی دەبەستێت. لەگەڵ ئەوەشدا، کەچی جیاوازیەكی هێندە گەورە لەنێوان هەڵسوكەوتی ئەو و ڕەفتاری دەسەڵاتە كۆمۆنیستیە ئەتایستەكاندا، لە فەرمانڕەوایەتیكردندا نییە. لە نێوان ئەو دووانەدا، خاڵی هاوبەشی زەق و زۆپ هەیە كە بەئاسانی دەبینرێت. پێدەچێت بونی ئەو خاڵە هاوبەشەش بێت وایكردووە، كۆماری ئیسلامی چاكترین پەیوەندی لەگەڵ ئەو ڕژێمانەدا هەبێت: (لەچین و كۆریای باكورەوە، بۆ فەنزوێلا و كوبا). وادیارە كۆماری ئیسلامی لە هەوڵی ئەوەدابێت، لەزۆر ڕووەوە ئەزمونی یەكیەتی سۆڤیەتی جاران كۆپی بكاتەوە: (هەوڵدانی بێوچان بۆ خۆپڕچەككردن و كەڵكەڵەی ڕێبەرایەتی كردن و سود وەرگرتن لە كەرەستە مرۆیی و مادیەكان بۆ ئان وساتی ڕوبەڕوبوونەوەو كەمەندكێشی و خۆهەڵقورتاندن لەكێشەو ململانێكان و خۆبادان بەسەركەوتنەكانەوە، لەكاتێكدا پێداویستیە سەرەكیەكانی خەڵكوخوا فەرامۆش دەكرێت. بەوەش هەژاری و گەندەڵی و ئالودەبوون بەمادە هۆشبەرەكان تەشەنە دەسێنێ. لە گەڵ دروستكردنی تۆڕێك لە پارت و قەوارەی دەرەكی كە گوێ لەمستی كۆماری ئیسلامی بن و لەو بەرەیەدابن كە ئێران ڕێبەرایەتیان دەكات و بەوپەڕی سنگ فراوانیەوە، خەرجی و پێداویستیەكانیان بۆ دابین بكات، هاوشێوەی پارتە كۆمۆنستیەكانی دنیا كە لەچوارچێوەی ئەنتەرناسیۆنالیزمی كۆمۆنیستیدا، شوێن یەكیەتی سۆڤیەتی جاران كەوتبون. هەروەها سەركوتكردنی ئەوانەی ڕەخنە دەگرن و ناڕازاین وشێواندنی وێنەی ئۆپۆزسیۆن، بەوەی ئەوانە بەكرێگیراوی دەرەكین و ناحەزی شۆڕش و دوژمنی خودان). لەو پڕوپاگەندانەی دەسەڵات بڵاویدەكاتەوە، دەڵێت: (ئەوانەی لە سیستمی فەرمانڕەوای ئێمە ناڕەزاین، كۆمەڵە بەكرێگیراوێكن كە پلانی بێگانە جێبەجێدەكەن). هەرچەندە ئۆپۆزسیۆن توێژێكی هۆشیاری لە ڕۆشنبیران و خوێندكاران و هەندێ لە دەست ڕۆیشتووەكانی فەرمانڕەوایی تێدایە كە لەڕژێم جیابونەتەوە، وەك: (موسەوی و خاتەمی و كەڕوبی و ڕەفسنجانی) و خوێندكاران و جەماوەر و هەوادارانیان. ئەحمەدی نەژادی سەرۆكی پێشوی ئێران، هیچ شەرمی لەوەنەكرد خۆپیشاندانە گەورەكانی ئۆپۆزسیۆن، بەشتێكی (منداڵبازاڕی قێزەون) بداتە قەڵەم و لەوبارەیەوە دەڵێت: (نەتەوەی ئێران زۆر لەو گاڵتەجاڕیانەی بەخۆیەوە بینیووەو ئەو گاڵتەجاڕیانەش، بەپێی فەرمان و بەپێی ڕێنمایی زایۆنیستە ئیسرائیلیەكان و ئەمریكاییەكان بووە). وەك ئەوەی پێشتر لە یەكیەتی سۆڤیەتی جاراندا لە ئارەدابوو، ئێستاش لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا دابڕانێكی تەواوەتی، لە نێوان دەسەڵاتی فەرمانڕەوا و سەرقاڵیەكانی، لەگەڵ خەم و خولیای كۆمەڵگە و هاوڵاتیاندا هەیە. حكومەتی كۆماری ئیسلامی خۆی هەڵدەكێشێ و بەلەخۆبایی بونێكەوە، موشەك و مانگە دەسكردەكانی نمایش دەكات و مژدەی ئەوە دەدات كە پەرەی بەتوانا لۆجستی و سەربازیەكانی داوەو بۆڕی هێزە گۆمڕاو ئیمپریالیستەكانی داوەتەوە. ئەوەش لەكاتێكدایە بەشی هەرە زۆری گەلانی ئێران، تادێت هەژارتر دەبن و ژمارەیەكی زۆر لە نوسەران و هونەرمەندان و سینەماكاران و ڕۆژنامەنوسان، بەرەو وڵاتانی دەرەوە هەڵدێن و لەوڵاتانی (ئیستیعمار و ئیستیكباری جیهانی)، داوای مافی پەناهندەیی دەكەن. ئاڕاستەیەكی پێچەوانە هەیە لە نێوان نمایشەكانی دەسەڵات و گۆرانی گوتنی بەباڵای هێز و تواناكانی و گرنگی و مەزنایەتی لەلایەك و هەڵكشانی ناڕەزایەتی و بێزاری و توڕەیی لە ڕیزی هاوڵاتیاندا لەلایەكی دیكەوە. دەسەڵات گەورە دەبێت و فودەكاتە خۆی و دەبێتە دێو و درنج و لەبەرامبەریشدا، كۆمەڵگە بچوك دەبێتەوە و هەژارتر دەبێت و بەناخی زەویدا ڕۆدەچێت.
بەكورتیەكەی كەلێنی نێوانیان گەورەتر دەبێت و لەگەڵیشیدا، گومان و ڕق و توڕەیی، بەرامبەر یەك زیاتر دەبێت. دەسەڵات هێز بەو بڕە چەكوچۆڵ و ئامرازی تۆقاندنانە دەزانێت، بۆیە كۆمەڵگە بەتۆپزی و زەبروزۆر ڕادەگرێت، نەك بەقەناعەت و خواستی خۆیان. بۆ ئەوەش دەزگاگەلێكی بەرفراوان دروست دەكات كە ئامانجیان ئەوەیە، چاودێری خەڵك بكەن و ئاگایان لە جموجۆڵ و هەڵسوكەوتیان بێت و شێوازی بیركردنەوەیان بخوێننەوە. دەسەڵاتدارانی ئێران بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن، سود لە مۆدێلی چینی وەردەگرن و بەهانەشیان بۆ ئەو کارەیان ئەوەیە، چین هێزێكی نێودەوڵەتیەو حیسابی بۆدەكرێت و هەرئەویشە توانیویەتی، ئۆپۆزسیۆن تارومار بكات و ئەوانە لە سێدارە بدات كە ڕەخنە لە ڕژێم دەگرن و كەمینەكان سەركوت بكات و بزوتنەوە ناڕەزایەكانیش داغان بكات. سەروەختێك هێزەكانی (بەسیج و پاسداران) بەربوونە گیانی خەڵك و بەكێبڵ و كوتەك کەوتنە سەروگوێلاكیان و بەرەو زیندانە تۆقێنەرەكان پەلكێشیان كردن و دوای دادگایكردنیان كەوتنە لەسێدارەدانیان، سەركوتكردنی چینیەكانیان بۆ ناڕەزایەتیەكانی گۆڕەپانی (تیان ئان مین) یان لەخەیاڵدابوو. بەگرتنەبەری ڕێوشوێنی چینیەكان، كۆماری ئیسلامی دەستی بەتەنگپێهەڵچنینی دەزگاكانی ڕاگەیاندن كرد (بینراو و بیستراو و خوێندراو) و ئەنتەرنێت و ڕاگەیاندنەكانیان بەوە تاوانباركرد كە شەڕێكی دەرونی لە دژی ئێران بەڕێوەدەبەن. تۆمەتەكانیش ڕووی لەبەریتانیا بوو، لەبەرئەوەی بەشە فارسیەکەی بی بی سی بەشێوەیەکی ورد و بەردەوام، ڕوماڵی ڕوداوەکانی ناو ئێران دەکات. هەربۆیە بە شێوازێکی زۆر ناشیرین کەوتنە هەڕەشەکردن لە بەریتانیا، هەڕەشەی ئەوەی لووتی دەشکێنن گەر بێتوو واز لە دەستوەردان لە کاروباری ئێران نەهێنێت. دەسەڵاتدارانی ئێران لەوە ناكەون بەردەوام بڵێن: (ئێمە بەهێز و مەزن و ڕابەرین)، كەچی شەو و ڕۆژ لەگەڵ هەژاری و زیندانی ئاخنراو بەمرۆڤ و لەسێدارەداندا، دەستوپەنجە نەرم دەكات. ئەمە لەكاتێكدا وڵاتێكی وەك نەرویژ بەیەك وشەش چییە مەدح و سەنای خۆی ناكات، هەرچەندە یەكێكە لە باشترین وڵاتەكانی دنیا، لەڕووی خۆشگوزەرانی و ئارامی و ئازادی و ڕێزگرتنی مافەكانی مرۆڤەوە. وەلێ نەرویژ نمونەیەكی سەرنج ڕاكێش نییە بۆ ئەو دەسەڵاتە تۆتالیتاریانەی، كوشتەی ستەمكاری و گیروگاز و ڕووبەڕوو بوونەوەن. ئاخر یەكیەتی سۆڤیەتی جارانیش بەمجۆرە بوو، موشەكی هەڵدەدا بۆ بۆشایی ئاسمان و تەحەدای دنیای دەكرد، پاشان كە وەختی هات داڕماو لەبەریەکهەڵوەشاو بیرچووەوە.