محەمەد لەتیف
نەورۆز ناوێکی لێکدراوە لەدوو وشـەی (نەو + رۆز) پێکهاتووە، (نەو) بەمانای نوێ و (رۆز) بەواتای ڕۆژ، واتا ڕۆژی نوێ یاخود ڕۆژی نوێبوونەوەو سەری ساڵ و یەکەم ڕۆژ و سەرەتای ساڵە.
(نەو) یان (نۆ) بەمانای نوێ دێت لەزمانی کوردی و فارسیدا، یان پێدەچێ وشەیەکی کۆنی ئاری بێت هاوشێوەی (New) لەزمانی ئینگلیزیدا، لەئاخاوتنی کوردیدا جگە لەوشەی نوێ (نەو) یان (نۆ) بەکاردەهێنرێن وەك نەونەمام نەوبەهار یان نۆماڵ واتە ماڵ یان خێزانی نوێ و بۆ ئەو خێزانە بەکار دەهێنرێ کەتازە ژیانی هاوسەری و ماڵ و خێزانیان پێکهێناوە، یان نۆبەرە بەمنداڵی یەکەمی خێزان دەوترێ و بەرهەمی یەکەمی خێزانە یان دروستبوونی ژیانێکی نوێیە لەخێزاندا.
هەر بەو شێوەیە نەورۆز وەرچەرخان و یەکەم ڕۆژی نوێ و بەرگێکی نوێیە بۆ ساڵ، یەکەم ڕۆژی ساڵ و ڕۆژی ژیانەوەی سـروشـت و جوانی و ڕازاوەیی بەهارو ڕاخستنی فەرشی سەوز و سوری گوڵاڵە سورەو گەشانەوەی دڵەکانە.
ئەفسـانەی کاوە
نەورۆز زۆر لەئەفسـانەی کاوەو ئەژدەها کۆنترو مەزنترە، ئەمە ئەگەر ئەفسانەکە بوونێکی واقعیشی هەبێت!.. هەرچەندە ئەفسانەش بۆخۆی خوێندنەوەو لێکدانەوەی زۆر هەڵدەگرێ و پڕە لەڕازو هێما..
دەتوانین بڵێین ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی ۱۹۹۱ و پڕۆسەی ئازادی عێراق لەبەهارو نەورۆزی ساڵی ۲۰۰۳ چەندە پەیوەندی بە نەورۆزەوە هەبوو ئەفسانەی کاوەو زوحاکیش هەر هێندە پەیوەندی پێوە هەیە وەك چیرۆکێکی واقعی و دەکرێ ئەمیش بەهەمان شێوە لەنەورۆزدا ڕوویدابێت نەك ئەوەی نەورۆز لەچیرۆك و ئەو ڕووداوەنەوە دروست بووبێت.
نەورۆز بریتیە لەدوبارە یەکسانبوونەوەی شەو و ڕۆژو زاڵبونەوەی ڕۆژو ڕوناکی بەسەر تاریکی شەوداو بڕانەوەی سەرماو سۆڵەو درێژی شەوانی زسـتان و کۆتایی هاتنى ساردو سڕی و سستی جەسـتە و دەستپێکردنەوەی وەرزی بەهاری گەرم و گوڕ و وزەو جۆش و خرۆشی وەک گڕی نەورۆز کەڕەمزێکە بۆ ئەو مەبەسـتە، هەرچەندە ئاگر بۆخۆی توخم یان هێمایەکی پیرۆزە لای گەلانی ئاریا و نیشانە و ڕەمزە بۆ ڕوناکی دژی تاریکی و نەزانی، یاخود هێمایە بۆ خۆر یان ڕوناکی خۆر، چونکە لەپێش نەورۆزدا تاریکی زیاترەو زاڵە بەسەر ڕوناکیدا بەڵام لەنەورۆزدا ئەم هاوکێشەیە یەکسان دەبێت و ماوەی شەو و ڕۆژ بەرامبەرو یەکسان دەبن لەسەرجەم گۆی زەویدا و پاشان نەورۆز سەرەتا دەبێت بۆ گۆڕینی هاوکێشەکەو خاڵی وەرچەرخان دەبێت بۆ درێژی ڕۆژ لەنیوەگۆى باکورى زەویداو زیاتر مانەوەی خۆر بەئاسمانەوە..
وەک دیارە پیرۆزی خۆریش مێژوویەکی کۆنی هەیە لەنێو گەلاندا بەتایبەت لای خورییەکان و میتانییەکان و لای ئەمانەوە گەیشتووە بە میسرییەکان و ئەخناتوون کە بانگەشەی بۆ یەکتاپەرستی کردوەو (ئاتوون) ی بەخوای تاقانە داناوە کەمەبەست پێی خۆرە یان خۆر ڕەمزێك بووە بۆی.
هەروەها لەمانیشەوە گەیشتووە بە جولەکەکان کە ئەوکات لەمیسر بوون و تەوراتیش بەشێوەیەکی دروست ڕاست و ڕەوان کردویە بەسەری ساڵ، چون بابەتی نەورۆز جەژن و بۆنەیەکی هەڕەمەکی و لەخۆوە نیە بەڵکو ڕیشەیەکی مێژوویی و زانستی دروستی هەیەو بەڕاستی وەرگەڕان و وەرچەرخانی ساڵی نوێیە و لەو کاتەدا خۆر دەچێتە سەرەتاو یەکەم پلەی بورجی (کۆمەڵە ئەسـتێرەی) کاوڕەوەو شەو و ڕۆژ یەکسان دەبن، هەروەها لەنەورۆزو سەری ساڵی هەتاویدا زەوی دەکەوێتە نێوان خۆرو چەقی گالاکسییەکەمانەوە وەکچۆن لەسەری مانگی هەیڤیدا هەیڤ دەکەوێتە نێوان خۆرو زەوییەوە، پاشان دەبێ ساڵنامەی هەتاوی پێویستییەکی لەپێشینەی سەردەمی کشتوکاڵی بێت و ناکرێ بەبێ بوونی ساڵنامەی هەتاوی و زانینی وەرزەکانی ساڵ سەردەمی کشتوکاڵی لە ۱۲ تا ۱٤ هەزار ساڵی پێش ئێستا دەستیپێکردبێت.
تەنانەت موسی (د.خ) لەگەڵ فیرعەوندا تەبابوون کە نەورۆز وەکو یەکەم مەوعیدی نێوانیان دیاری بکەن بۆ ڕوبەڕوبونەوەی نێوانیان:
(فَلَنَأۡتِیَنَّكَ بِسِحۡرࣲ مِّثۡلِهِۦ فَٱجۡعَلۡ بَیۡنَنَا وَبَیۡنَكَ مَوۡعِدࣰا لَّا نُخۡلِفُهُۥ نَحۡنُ وَلَاۤ أَنتَ مَكَانࣰا سُوࣰى) طه/٥۸
هەربۆیە موسا (د.خ) یەکەم موعجیزەی بەرامبەر فیرعەون لەڕۆژی نەورۆزدا ئەنجام دەدات:
(قَالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَأَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى) طە/٥۹
لێرەدا بە (يَوْمُ الزِّينَة) ناوی نەورۆز براوە کەناوەکەشی نزیك و تەبایە لەگەڵ نەورۆزدا.
دیسانەوە لەقورئاندا زینەو جوانیەکانى حەرام نەکراون چجای ڕۆژێك کەناوی ڕۆژی جوانی و ڕازاوە (يَوْمُ الزِّينَة) بێت:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ) اﻷعراف/۳۲
هەروەها لەتەوراتدا خوا بە موسا و هارون دەفەرموێ:
(1وَكَلَّمَ الرَّبُّ مُوسَى وَهَارُونَ فِي أَرْضِ مِصْرَ قَائِلاً: 2«هذَا الشَّهْرُ يَكُونُ لَكُمْ رَأْسَ الشُّهُورِ. هُوَ لَكُمْ أَوَّلُ شُهُورِ السَّنَةِ. ) سفرالخروج/ ١٢: ١-٢
واتە: خوا لەگەڵ موسا و هارون لەخاکى میسردا دواو فەرمووى ئەم مانگە بۆتان دەبێتە سەرى مانگەکان ، بۆ ئێوە یەکەمى مانگەکانى ساڵە .
لێرەدا خوا بۆ حەزرەتی موسا "د.خ" ی دەستنیشان دەكات كەكام مانگ سەرەتای ساڵ و دەسپێكی مانگەكانە.
بەپێی تەورات موسا (د.خ) لەگەڵ قەومەکەی لە ۱۰/ئەبیب ڕزگاریان بوو لەدەسـتی فیرعەون و لەمیسر دەرچوون هاوشێوەی کۆچی موسوڵمانان کە لە (ربیع الأول)دا گەیشتنە شاری مەدینە.
تەورات لەم بارەیەوە دەفەرموێ:
1 وَكَلَّمَ الرَّبُّ مُوسَى وَهَارُونَ فِي أَرْضِ مِصْرَ قَائِلًا:
2 «هذَا الشَّهْرُ يَكُونُ لَكُمْ رَأْسَ الشُّهُورِ. هُوَ لَكُمْ أَوَّلُ شُهُورِ السَّنَةِ.
3 كَلِّمَا كُلَّ جَمَاعَةِ إِسْرَائِيلَ قَائِلَيْنِ: فِي الْعَاشِرِ مِنْ هذَا الشَّهْرِ يَأْخُذُونَ لَهُمْ كُلُّ وَاحِدٍ شَاةً بِحَسَبِ بُيُوتِ الآبَاءِ، شَاةً لِلْبَيْتِ.
4 وَإِنْ كَانَ الْبَيْتُ صَغِيرًا عَنْ أَنْ يَكُونَ كُفْوًا لِشَاةٍ، يَأْخُذُ هُوَ وَجَارُهُ الْقَرِيبُ مِنْ بَيْتِهِ بِحَسَبِ عَدَدِ النُّفُوسِ. كُلُّ وَاحِدٍ عَلَى حَسَبِ أُكْلِهِ تَحْسِبُونَ لِلشَّاةِ.
5 تَكُونُ لَكُمْ شَاةً صَحِيحَةً ذَكَرًا ابْنَ سَنَةٍ، تَأْخُذُونَهُ مِنَ الْخِرْفَانِ أَوْ مِنَ الْمَوَاعِزِ.
6 وَيَكُونُ عِنْدَكُمْ تَحْتَ الْحِفْظِ إِلَى الْيَوْمِ الرَّابِعَ عَشَرَ مِنْ هذَا الشَّهْرِ. ثُمَّ يَذْبَحُهُ كُلُّ جُمْهُورِ جَمَاعَةِ إِسْرَائِيلَ فِي الْعَشِيَّةِ.
7 وَيَأْخُذُونَ مِنَ الدَّمِ وَيَجْعَلُونَهُ عَلَى الْقَائِمَتَيْنِ وَالْعَتَبَةِ الْعُلْيَا فِي الْبُيُوتِ الَّتِي يَأْكُلُونَهُ فِيهَا.
8 وَيَأْكُلُونَ اللَّحْمَ تِلْكَ اللَّيْلَةَ مَشْوِيًّا بِالنَّارِ مَعَ فَطِيرٍ. عَلَى أَعْشَابٍ مُرَّةٍ يَأْكُلُونَهُ.
9 لاَ تَأْكُلُوا مِنْهُ نِيئًا أَوْ طَبِيخًا مَطْبُوخًا بِالْمَاءِ، بَلْ مَشْوِيًّا بِالنَّارِ. رَأْسَهُ مَعَ أَكَارِعِهِ وَجَوْفِهِ.
10 وَلاَ تُبْقُوا مِنْهُ إِلَى الصَّبَاحِ. وَالْبَاقِي مِنْهُ إِلَى الصَّبَاحِ، تُحْرِقُونَهُ بِالنَّارِ.
11 وَهكَذَا تَأْكُلُونَهُ: أَحْقَاؤُكُمْ مَشْدُودَةٌ، وَأَحْذِيَتُكُمْ فِي أَرْجُلِكُمْ، وَعِصِيُّكُمْ فِي أَيْدِيكُمْ. وَتَأْكُلُونَهُ بِعَجَلَةٍ. هُوَ فِصْحٌ لِلرَّبِّ.
12 فَإِنِّي أَجْتَازُ فِي أَرْضِ مِصْرَ هذِهِ اللَّيْلَةَ، وَأَضْرِبُ كُلَّ بِكْرٍ فِي أَرْضِ مِصْرَ مِنَ النَّاسِ وَالْبَهَائِمِ. وَأَصْنَعُ أَحْكَامًا بِكُلِّ آلِهَةِ الْمِصْرِيِّينَ. أَنَا الرَّبُّ. سفرالخروج ۱۲: ۱-۱۲
لێرەدا عاشورای موسا (س.خ) دەبینین دەکەوێتە ۱۰/أبیب (ربیع الأول)ەوە نەك (محرم) ، شایەنی باسە لەهیچ کام لەفەرموودەکانیشدا عاشورا ناوی لەمانگی (محرم)دا نەهاتووە!. ، هەروەها ١٣ بەدەریش دەبینین لەگەڵ ئاگردا، گۆشتی قوربانیەکە نابێ لەئاودا بکوڵێنرێت و تەنها دەبرژێنرێت بەئاگرو دواتر هەر پاشماوەیەکى قوربانییەکە بەئاگر دەسوتێنرێت و نابێ بمێنێتەوە بۆ سبەى.
قورئانیش لەم بارەیەوە دەفەرموێ:
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَىٰ بِآيَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ (وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ ۚ ) إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ . وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ ۚ وَفِي ذَٰلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ. (سورة إبراهيم/٥-٦)
وەک دەبینین لەقورئاندا ڕۆژانى دەرچوونى موساو قەومەکەى بە (أَيَّامِ اللَّهِ) ناوى براوە.
نەورۆز یان (يَوْمُ الزِّينَة) بەپێی مەوقیعى فەلەکى خۆر ڕۆژى یەکەم و سەرى ساڵى هەتاوی و هەتاوی-هەیڤیەو ناوەندێتى بەهارەو یەکسان بوونى شەو و ڕۆژە و خۆر دەچێتە ئاستى سەرەتاو یەکەم پلەى بورجى کاوڕەوە.
أبیب: ناوێکی عبریە بەواتای بەهار (ربیع).