هەموو ساڵێک لەئێوارەی ۲۰ ــ۳ دەستدەکرێت بەکردنەوەی ئاگری نەورۆز، پێش ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی ١٩٩١، ئەم ئاگردکردنەوەیە وەک دژایەتیەکرنی ڕژێمی بەعس لێکدەدرایەوە، بەعسیش زۆرجار ئەو ئاگرانەی دەکوژاندەوە.
لەبەر ئەوەی کورد میللەتێکی ستەملێکراو و مافخوارو خاک پارچە پارچە کراوە، بەدرێژای سەدەی بیستەم ڕەوتێکی نەتەوەی پتەوی تیابووە هەمیشە بەئاگری نەورۆز هەستی نەتەوایەتی جۆشدراوە، لەمەشەوە خەڵکی واگۆشکراوە کە نەورۆز جێژنێکی کۆنی کوردەو ڕۆژی سەرکەوتنی کاوەی ئاسنگەرە بەسەر زوحاکی ستەمکاردا.
پێرەمێردیش شیعرێکی بۆنوسیوەو حەمەساڵح دیلان و دواتریش حەسەن زیرەک کردوویانە بە گۆرانی کە دەڵێت: ئەم ڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە.
جەژنێکی کۆنی کوردە بەخۆشی وبەهاتەوە.
لەدوای ڕاپەڕینیشەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ۲ق ــ ۳ی هەموو ساڵێکی کردووە بەپشوی ڕەسمی و بەجەژنی کوردی ناساندووەو گەڕاندوویەتیەوە بۆ ٧٠٠ساڵ پ.ز دامەزراندی دەوڵەتی ماد.
ئەوەی ئێمە لێرەدا ئەمانەوێ ئاماژەی پێبکەین حەقیقەتی ئەم ڕۆژەیەو پەیوەندی بەکوردەوە. ئایا لەڕاستیدا ئەم ڕۆژە هی کوردە یان سەرجەم نەتەوەکانی تری هێندۆئەورپی و ئاری نەژادەکانەو، کورد کردوویەتی بەهی خۆی، ڕۆڵی پیرەمێرد لەکورداندی ئەم ڕۆژەدا چییە؟ شارەزایان و مێژوونوسان ڕاو بۆچوونی جیاوازیان لەسەری هەیە.
زۆرێک پێیانوایە ئەفسانەی کاوەو زوحاک لەبنەڕەتدا بوونی نیە کوردیش ناکرێ نەوەی کاوەبێ و دەستەبەرداری مێژووە پڕشارستانیەکەی وڵاتی دوو ڕووبار ببێ، حکومەتی هەرێم لەدوای ڕاپەڕین گەرچی پەیکەرەکەی کاوەی درووستکردوو لەسلێمانی بەچەشکوش و کەللەسەرەکەی زوحاکەوە،
،،
بەڵام هەرزوو درکیان بەوەکرد کە ئەم ئەفسانەیە ناکرێ بۆشارێکی ڕۆشنبیری وەک سلێمانی، هەرزوو لایان برد، بەڵام ناوەکەی تائێستاش ماوە فولکەی کاوە.
لای زۆربەمان ئاشکرایە بەردی بناغەی زمانی کوردی لەسەردەمی بابانیەکاندا دانراوە، بابانیەکان میرنشینێکی دیاری کوردستان بوون چەندین سەدە فەرمانڕەوای زۆرینەی کوردستانیان کردووە، چەندین شاری وەک(قەڵاچوالان و ماوەت و،سلێمانی و سنە....هتد)پایتەختیان بووە، هیچ کات تەسلیمی ئیرادەی عوسمانی و سەفەوی نەبوون، ئەوەتا شێخ ڕەزای تاڵەبانی لەوەصفی سلێماندا دەڵێ:
لەبیرم دێ سلێمانی کەدارولمولکی بابان بوولەمەحکومی عەجەم نەسوخرەکێشی ئالی عوسمان بوو
گەر بەخێری چاوێک بخشێنین بەمێژووی بابانیەکان کەسەدان ساڵ میرنشین و دەسەڵات داربوون.نابینین هیچ گرنگیدانێک بەنەورۆز لەناویاندا بووبێت بەباسوخواس،خۆ ئەگەر بەجەژن و بۆنەیەکی کوردیان بزانیایە ئەوە دەبوو نەوە دوای نەوە بەیەکتریان بگەیاندایەو لەنوسراو زاکیرەی خەڵکیدا بمایەتەوە لەشیعری شاعیراندا ڕەنگی بدایەتەوە.
هەرسێ شاعیری بەناوبانگی کورد کەبەسێکوچکەی بابان ناسراون(نالی و سالم و کودری)بەشێخ ڕەزای تاڵەبانیشەوە کەدوای ئەوان هاتوون.شیعرەکانیان هەموو بوارەکانی ئەو سەردەمەی گرتووەتەوە، تەنانەت دۆخی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی ئەوسەردەمەیان لەڕێگەی شیعرەکانیانەوە گەیاندووە بەئێمە، سەرەڕای ئەوەی شیعریان بۆ لایەنی نەتەوەی ئاینی سۆزدارو حوجرەو مزگەوت نوسیوە تەنانەت شێخ ڕەزا شیعری لەبواری هەجوشدا نوسیوە، بەڵام دیوانی ئەم کەلە شاعیرانە هەمووی بگەڕێ نابینی بەنیوە دێڕێکیش باسی جەژنی نەورۆزیان کردبێ، جۆشی هەستی نەتەوایەتی خەڵکیان پێدابێ، هەموو دیوانی نالی تەنها لەدێڕێکدا وەسفی زوڵفی یارەکەی بە مارەکەی سەرشانی زوحاک کردووەودەڵێ(دووجادوو ماری مەغزی ئادەمی خواروی قەرارداوە، .لەسەرشانی وەکو زوحاک ناوی ناوە زولفەینی).کوردیش وەک نالی هەرلەباسی یارەکەیدا دەڵێ(بەئاوێنەی ڕوخ ئەسکەندەر بەجامی دیدەی جەمشیدی، بەتەختی سینە پەروێزی بەماری زوڵف و زوحاکی).
گەڕەخنەی ئەوە بگیرێ لەنالی و کوردی کەشیعریان زیاتر بۆ عیشق نوسیوە، بەڵام خۆ سالم تەواو لەبۆتەی نیشتیمانیدا ژیاوەو لەچەندین شوێندا داباریوەتە سەر عوسمانیەکان و صەفەوییەکان.ئەوەتا لەوەڵامی نالیدا دەڵێ"ڕۆمی ئەوەندە شومە لەشەخسیش دەدا زەرەر"کەمەبەستی عوسمانیەکانە.ئەمیش تەنها وەک نالی و کوردی لەباسی یارەکەیدا دەڵێ(ماری زوحاکن یەک یەک مووت بەمەحبوسانی زارــ وەهــ چ صەعبە بەندبەندی سیلسیلەی زنجیری تۆ).
ئەم کەڵە شاعیرانە کەشوێن دەستیان لەهەموو بوارەکان دیارە نابینی گرنگیان بەنەورۆز دابێ ،چونکە لایان ڕوون ئاشکرابووە کە هیچ پەیوەندیەکی بەکوردەوە نیە.
پیرەمێرد و نەورۆز
پیرەمێرد، ناوی تۆفیق ی کوڕی مەحمود ئاغای هەمزە ئاغای مەسرەفە، لەساڵی ١٨٦٧لەسلێمانی لەدایک بووە.بۆخوێندنی فەقێیەتی زۆربەی مزگەوتەکانی سلێمانی گەڕاوە.پاشان بۆتەواوکردنی خوێندنەکەی چووتە مزگەوتەکانی شاری بانە. ساڵی 1882 لەسلێمانی بووە بەکاتب نفوس، ساڵی 1907 ڕۆژنامەی (کورد)ی دەرکردووە لەگەڵ شێخ(عبدالقادر)ی شێخ(عبیدالله)ی نەهری.ساڵی ١٩٠٨کۆمەڵەی ئیتحادو تەرەقی دێنە سەرکار حاجی تۆفیق کاری محامیەتی دەکا بەڕۆژنامەو گۆڤارەوە خۆی خەریک دەکا، لەساڵی 1950 لەسلێمانی وەفات دەکا و لەسەر وەسێتی خۆی لەگردی مامە یارە دەنێژرێ.
پیرەمێرد و نیشتیمان پەروەری
حاجی تۆفیق هەموو ژیانی خۆی لەپێناو کوردو کوردستان و زمانی کوردی تەرخانکردبوو، لەم پێناوەدا هەموو ڕێگەیەک پەی پێبردبێ و لەتوانایدا بووبێ تاقیکردوەتەوە، هەموو هەوڵی بۆهۆشیارکردنەوەی تاکی کوردی بووە، لەڕێگەی فێرکردنی خوێندەواری و وروژاندنی هەستی نەتەوایەتیەوە. تائەو ڕادەیەی ژن و دوومنداڵەکەی لەئەستەنبوڵ جێدەهێڵی و دەگەڕێتەوە سلێمانی خەرکی دەرکردنی گۆڤارو ڕۆژنامەدەبێ.
دەرکردنی ڕۆژنامەی(ژیان و پاشان (ژین)کەوەک خۆی لەوەستێکەیدا دەڵێ"دووچاوم هەبوو یەکێ زانستییەو یەکێ ژین."هۆشیارکردنەوەی ئافرەتان هاندانیان بۆخوێدەواری و هەوڵدان بۆگۆڕینی ڕێنوسی کوردی لەپیتی عەرەبیەوە بۆ لاتینی ڕزگارکردنی دەریایەک لەپەندی کوردی و هۆنینەوەیان، نەورۆز گێڕان بۆخەڵکی سلێمانی و لەکارێزی وەستاشەریف و گردی مامەیارە.
پیرەمێرد بۆ خوی دایە نەورۆز
محمد ڕەسوڵ(هاوار)دەڵێت" ئەتوانین بڵێین پیرەمێرد بەهێزترین هۆبووە بۆگێڕانی ئاهەنگی نەورۆز و بوژاندنەوەی..."
پێش لێکترازانی خیلافەتی عوسمانی پیرەمێرد خۆی شاهیدی درووستبوونی چەندین گروپ و ڕێکخراوبووە لەویلایەتەکانی عوسمانیدا کەردروشمی ڕزگارکردنی نەتەوایەتیان بەرزکردبووەوە.
کە ساڵی 1908ئیتیحاد و تەرەقی هاتنە سەرحکوم، سەرەتا دروشمی چاکسازی و گۆڕانکاریان بەرزکردبووەوە دروشمەکانی "ئازادی و برایەتی و دادپەروەری)یان بەرزکردبووەوە، بەڵام هەردەسەڵاتیان جێگربوو خیلافەتیان هەڵوەشاندەوەو دژی هەموو نەتەوە ناتورکەکان وەستانەوە. ئینگلیزەکانیش بەناوی ئیستعمارەوە عێراقیان داگیرکردوو دژی کوردەکان وەستانەوە ستەمێ زۆیان لێکردن، میللەتیش نەخوێندەوار دواکەوتوو لەزۆربەی ڕووەکانەوە، پیرەمێردیش ویستی لەڕێگەی کردارێکەوە هەست وزۆری کوردایەتی لەناوناخی تاکی کوردا جۆشبدا ت و بیوروژێنێ.
پیرەمێرد نەورۆزیشی بەو تەڵیسمە ئەفوسانویە زانیوە.هەر زوو خەڵکی لەدەوری ئاگری نەورۆز کۆکردەوە.جۆش و خرۆشی خەڵکی دژی زوڵم و زۆرداری ئینگلیز و تورکەکان تاودا.
لەڕاستیدا نەورۆز تایبەت نیە بەکوردەوە بەڵکو گەلانی وەک(فارس تورک ،تورک ،ئازەر ،تاجیک ئەفغان..هتد)تەنانەت فاتیمیەکانی میسڕیش بەهی خۆیان زانیوە، پێرەمێرد بەم کارەی دژی حکومەت وەستایەوە بەڕادەیەک موتەسەریفی سلێمانی(مەجید یەعقوب)ساڵی 1937ــ1938 نەیهێشت ئاهەنگی نەورۆز سازبکرێت، پیرەمێردیش لەهۆنراوەیەک ئاماژەی پێداوە و دەڵێت"
یاخوا ئەوکەسەی کەئەم دووساڵە
لێم کەوتە کیزە وەک زەردەواڵە
نەیهێشت ئاگری یارە بگڕێ
چەقۆی ئاهی من جەرگی هەڵدڕێ
دەبینین پیرەمێرد پرۆژەکەی سەری گرتووە و نەورۆزی کردووە بەچەکێکی نەتەوەی و سەرانی حکومەتی هێناوەتە سەرخەت بۆدژایەتیکردنی و ڕۆڵەکانی کوردیش زیاتری هەستی نەتەوایەتیان لەگەڵ ئاگری نەوروز گڕی دەگرت.
پیرەمێرد لەوتارێکیدا بەناوی (من و نەورۆز)لەژمارە ٧٣٧ی ٢٨مارتی ١٩٤٤لەڕۆژنامەی ژین دا دەڵێت"مناڵ بووم لای مەلاحسێنە گۆجە دەمخوێند، کەئەگەشتینە دەمی بەهاران مامۆستا دەیگوت بچن نەورۆزانە بهێنن، کاتێکیش چوومە ئەستەنبوڵ لەسەرای پادشاهیدا ڕۆژی نۆی مارت هەموو (وکەلا)و(وزرا)ئەهاتنە مابەین تەبریکاتیان دەکرد، نیشان بەو نیشانە موعجونی نەورۆزیان دەخوارد، شەوی نەورۆزیش هەموو منارە قەندیلیان دادەگیرسان، کەهاتمەوە بۆئێرە جارێک هەر لەخۆمەوە! نەورۆزم هاتاوەبیر، کەئەمە عەنعەنەو پیشەیەکی باوباپیرانمە ئێوارەیەکی شەوی نەورۆز هەندێ دارم کڕی و کوڕگەلی زانستیم هەڵگرت و چوومە گردی یارەو ئاگری نەورۆزم کردەوە، بۆبەیانی سەیرانم کرد و لەودەشتە بەدەهۆڵ و زوڕنا هەڵپەڕین، نان و چێشت و چایەکی زۆرم بەخشیەوە.
،،
بۆیە دەتوانین بڵێین پیرەمێرد بەهێزترین هۆبووە بۆگێڕانی ئاهەنگی نەورۆز و بوژاندنەوەی نەورۆزنامەی ئەنوسیوەو بڵاوی دەکردەوە لەڕۆژنامەکەیدا لەقوتابخانەی زانستی یان لەشوێنی گێڕانی ئاهەنگەکە ئەخوێندرایەوە.
سەرەتا بەس لەسلێمانی ئاگری نەورۆز دەکرایەوە بەڵام دوای بیست ساڵ گوازرایەوە بۆشارەکانی "قەڵادزێ و هەڵەبجەو هەولێرو کۆیە"ئاگری نەورۆز کرایەوە. بۆیە دەکرێ بڵێین نەورۆز بناغەیەکی مێژووی نیەو کاوەو زوحاکیش جگە لەئەفسانەیەک هیچی تر نیە تەنها پیرەمێرد زیندووی کردەوەو کردی بەجەژنێکی کوردو حەسەن زیرەیش بەگۆرایەکەی هێندەی تر بردیە پێشەوە.
ئەوەتا مێژوو نوسێکی نەتەوەی وەک نەوشیروان مستەفاکە پەنجا ساڵی تەمەنی لەبزووتنەوەی ڕزگاری خوازی گەلی کورد سەرفکرد نەورۆز بەهی خەڵکی بێ ئیش وەسف دەکا.
دەڵێ"نەورۆز مناسەبەتێکی عالەمییە و هەموو میلـلەتە بێ ئیشەکان بە موڵکی خۆیانی دەزانن"
لە كوردستانی عێراق، لە بەرامبەر سەری ساڵی زاینی دا ئێستا بە شانازییەوە ساڵێك ئەنوسن لە ساڵی هیچ میللەتێكی ئەم دنیایە ناچێ، گوایە ئەو ساڵی كوردییە، لە كاتێكدا ئەگەر یەكێ بە وردی بچێتە بنج وبناوانی مێژووی ئەو ساڵە نەك ناهێنی بكرێتە ساڵی لەدایكبونی كورد، بگرە ئەبو مێژونوسانی كورد خۆیان نەكردبایە بە خاوەنی، چونكە ئەوە ساڵێكە وەكو مێژووی ناوچەكە ئەیگێڕێتەوە، لەو ساڵەدا چەند تیرە و هۆزی دڕەندە و داكەوتوی ناوچە شاخاوییەكان هێرشیان كردوەتە سەر نەینەوای پایتەختی ئیمپراتۆری ئاشوری و یەكێ لە پێشكەوتوترین شارستانێتییەكانی ئەو سەردەمەیان بە جۆرێ وێران كردووە كە ئیتر هەڵنەساوەتەوە..
نەوشیروان مستەفا دەشڵێت، سەیر ئەوەیە كورد خۆی بكا بە خاوەنی كارەساتێكی لەو بابەتە و بیكا بە ساڵی لەدایكبونی خۆی كەچی خۆی بە بێگانە بزانێ لە شارستانێتیە گەورەكانی میزۆپۆتامیا و زاگرۆس و ئێران، خۆی بە بێگانە بزانێ لە شارستانێتی سۆمەری و بابلی و ئەكەدی و خوری و گوتی و لۆلۆیی، لە كاتێكدا، تەنیا لە كوردستانی عێراقدا، هەزاران خشتی نوسراو دۆزراونەتەوە و سەدان شوێنەواری گرنگ شوێنەواری گرنگ لە هەولێر و كەركوك و دهۆك و سلێمانی، لە هەورامان و شمشارە و بێتوانە و دەربەندی گاور و بەمۆ و پەیكوڵی و پیرەمەگرون و حەوزی حەمرین و كیلەشین و زاخۆ دۆزراونەتەوە و هەزارانیش لە ژێر خاك دا ماون هێشتا كنە و پشكنینی زانستی یا تێدا نەكراوە، ئەگەر دەستكردی خەڵكی ناوچەكە نەبوبێ، داگیركەر هەرگیز نەیتوانیوە تاشەبەردی ئەو شاخانە هەڵكۆڵێ، پەیكەری لەسەر بنەخشێنێ و نوسینی لەسەر تۆماربکا.