ره‌هه‌نده‌ مێژووییه‌كانی كێشه‌ى ئاو له‌ نێوان توركیا ‌و عێراقدا

2018-06-13

مه‌سه‌له‌ى ئاو رۆڵێكى گرنگ‌و هه‌ستیارى له‌ پێوه‌ندییه‌ هه‌رێمییه‌كانى توركیا به‌گشتى‌و به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ سوریا‌و عێراقدا ده‌گێڕا، چونكه‌ هه‌ردوو رووبارى دیجله‌‌و فورات، كه‌ له‌ نێو خاكى توركیاوه‌ هه‌ڵده‌قوڵن، به‌ناو خاكى ئه‌و دوو وڵاته‌دا تێپه‌ڕ ده‌بن‌و خۆیان به‌ هاوبه‌ش ده‌زانن له‌ ڕووى به‌كارهێنان‌و سوود لێوه‌رگرتنى‌و خاوه‌ندارێتییه‌وه‌. به‌هۆى هه‌وڵى توركیا بۆ جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ى(GAP)، كه‌ پرۆژه‌یه‌كى ئاویی ئابووریی گه‌وره‌‌و فراوانه‌، كێشه‌‌و گرفتى له‌ پێوه‌ندییه‌كانى له‌گه‌ڵ سوریا‌و عێراقدا بۆ دروستكرد‌و له‌ سه‌ره‌تاى ساڵانى نه‌وه‌ده‌كاندا گه‌یشته‌ ئاستى قه‌یرانى ئاویی. له‌به‌رئه‌وه‌ى له‌ بنه‌ڕه‌تدا پرۆژه‌كه‌ چه‌ند دووراییه‌كى هه‌بوو، كه‌ یه‌كێكیان پێوه‌ندیى به‌ توركیا‌و وڵاتانى دراوسێوه‌ بوو، كه‌ بریتیی بوو له‌ شوێنه‌وار‌و ده‌رئه‌نجامى ئاینده‌یی ئه‌و پرۆژه‌یه‌ له‌سه‌ر داهاتووى ده‌رامه‌ته‌ ئاویی‌و كشتوكاڵییه‌كان‌و پلانى گه‌شه‌پێدان له‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌تى رێڕه‌و‌و سوریا وه‌ك ده‌وڵه‌تى نێوه‌ڕاستى رووباره‌كه‌.(1)
ئه‌م كێشه‌یه‌ له‌ سه‌ره‌تاى ساڵانى هه‌شتاكانه‌وه‌ له‌ ئارادا بوو. عێراق پێی وابوو به‌ جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ى گاپ رۆڵى توركیا له‌سه‌ر هه‌ردوو رووبارى دیجله‌و فورات به‌هێز ده‌كات‌و ئاو به‌ره‌و وڵاتانى حه‌وزى خواروو كۆنترۆڵ ده‌كات.(2) گرفتى سه‌ره‌كیش له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ى ده‌گرت، كه‌ عێراق له‌ ڕووى سامانى ئاوییه‌وه‌ لاواز بوو، به‌شێوه‌یه‌ك سه‌رجه‌م سه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كانى له‌ ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كانیه‌تى، به‌تایبه‌ت له‌ توركیا‌و سوریاوه‌ دێت. له‌ ڕووى جۆریشه‌وه‌ كێشه‌ى هه‌یه‌‌و به‌ ده‌ست گرفتى سوێریی خاكه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، به‌تایبه‌ت له‌و وه‌رزانه‌دا، كه‌ ئاوى دیجله‌و فورات كه‌م ده‌كه‌ن.(3) هه‌رچى رووبارى فوراته‌ سه‌ربارى ئه‌وه‌ى درێژییه‌كه‌ى (2330كم)ه‌‌و له‌و ماوه‌یه‌ (1213كم)ى به‌ خاكى عێراقدا تێپه‌ڕ ده‌بێت‌و رووبه‌رى حه‌وزه‌كه‌شى گه‌وره‌ترینه‌ (46،3%) له‌ كۆى رووبه‌رى هه‌موو حه‌وزه‌كه‌، كه‌ (444كم2)یه‌، له‌كاتێكدا ته‌نها رێژه‌ى(38،4%)ى ئاوى ئه‌م رووباره‌ به‌كاردێنێت‌و سوودى لێوه‌رده‌گرێت.(4) رووبارى دیجله‌‌و لقه‌كانیشی (1415كم) به‌ نێو خاكى عێراقدا تێپه‌ڕ ده‌بێت‌و ته‌نها رێژه‌ى(33%)ى كۆى رووبه‌رى خاكى عێراق ئاودێر ده‌كات. ئه‌و رێژه‌ ئاوه‌ى ئه‌م رووباره‌ هه‌ڵیده‌گرێ ده‌گاته‌ (40 ملیۆن م3) ساڵانه‌، له‌كاتێكدا ئه‌م رێژه‌یه‌ به‌س نییه‌ بۆ كشتوكاڵ.(5)
بۆیه‌ عێراق له‌ ڕووى ده‌رامه‌ت‌و سه‌رچاوه‌ى ئاوییه‌وه‌ كه‌مو كورتى زۆرى هه‌یه‌‌و له‌ كاتى ته‌واوبوونى پرۆژه‌ى گاپدا، رووبه‌ڕووى چه‌ند كێشه‌یه‌ك ده‌بۆوه‌.(6) له‌ بوارى ئاودێریدا پرۆژه‌ى گاپ ده‌بووه‌ مایه‌ى دوورخستنه‌وه‌ى رێژه‌ى (40%)ى ئاوی حه‌وزى رووبارى فورات له‌ عێراق، له‌ چوارچێوه‌ى به‌كارهێنانى كشتوكاڵیی‌و له‌سه‌ر عێراق قورس ده‌بێت قه‌ره‌بووى ئه‌م كه‌موكورتییه‌ له‌ ئاو بكاته‌وه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ گه‌نجینه‌ى ده‌ریاچه‌ى سه‌رسار‌و رووبارى دیجله‌، به‌هۆى به‌رزى رێژه‌ى سوێریی ئاوه‌كه‌ى. جگه‌ له‌وه‌ش رێژه‌ى ئاوى به‌ردراوه‌ بۆ عێراق‌و سوریا بۆ (11 ملیار م3) داده‌به‌زێت.(7) هه‌روه‌ها پرۆژه‌كه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر بوارى به‌رهه‌مهێنانى وزه‌ى كاره‌با له‌ عێراق دروست ده‌كرد، به‌تایبه‌ت له‌سه‌ر وێستگه‌كانى (قادسیه‌)، كه‌ له‌ ته‌واوبووندا بوو. هه‌روه‌ك زیانیشى به‌ حه‌وت پارێزگه‌ى عێراق ده‌گه‌یاند.(8)

DD
بەنداوی ئەلیسۆ ـ پارێزگای ماردین / باکوری کوردستان ـ تورکیا

بۆیه‌ عێراق له‌ سه‌ره‌تاى ساڵانى هه‌شتاكانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌كه‌ له‌ توركیا‌و سوریا هه‌وڵى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى ئاویی دا. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ لیژنه‌یه‌كى هاوبه‌ش له‌ هه‌ر سێ وڵات له‌و ساڵه‌وه‌ پێكهات‌و ساڵى(1992) له‌ چالاكى كه‌وت. له‌و ماوه‌یه‌شدا(16) كۆبوونه‌وه‌ى بێئه‌نجامى گرێدا.(9) كاتێكیش پرۆتۆكۆلى(1987) له‌ نێوان توركیا‌و سوریا بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى ئاویی‌و PKK ئیمزا كرا، سه‌باره‌ت به‌ كێشه‌ى ئاو عێراق ناڕه‌زایی ده‌ربڕى،(10) چونكه‌ جگه‌ له‌وه‌ى بانگهێشت نه‌كرا بوو، هاوكات له‌ كاتى سه‌ردانى ئۆزال بۆ عێراق له‌ رۆژى (1-3/4/1988)، ته‌ها یاسین ره‌مه‌زانى جێگرى سه‌رۆك كۆمارى عێراق ناڕه‌زایه‌تیی ده‌ربڕى‌و ئۆزالیش وتى:"ئه‌و رێكه‌وتننامه‌یه‌ى توركیا له‌گه‌ڵ سوریاى ئیمزا كردووه‌، رێكه‌وتننامه‌یه‌كى دووانیی كاتییه‌‌و رێكه‌وتننامه‌ى كۆتایی له‌سه‌ر ئاستی سیانیی ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌و كه‌موكوڕییه‌ تێبینیكراوه‌ له‌ ئاو، كه‌ ده‌گاته‌ عێراق له‌ڕێگه‌ى سوریاوه‌، كێشه‌یه‌كه‌ پێویسته‌ له‌ نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌دا چاره‌سه‌ر بكرێت".(11) به‌ڵام كێشه‌ى ئاویی نێوان عێراق‌و توركیا به‌ ته‌واوى زه‌قبووه‌وه‌‌و بووه‌ قه‌یرانى ئاویی، كه‌ توركیا به‌ بیانووى پڕكردنى گه‌نجینه‌ى به‌نداوى ئه‌تاتورك، ده‌ستیكرد به‌ گرتنه‌وه‌ى ئاوى روبارى دیجله‌و فورات بۆ ماوه‌ى مانگێك له‌ دیرۆكى (13 كانوونى دووه‌م – 12 شوباتى 1990).(12)
له‌ راستیدا ئه‌م هه‌ڵوێست نواندنه‌ تاڕاده‌یه‌ك توانى رۆڵى خۆى ببێنێت، بۆیه‌ به‌رامبه‌ر گرتنه‌وه‌ى ئاو بۆ ماوه‌ى مانگێك له‌لایه‌ن توركیاوه‌، واى كرد له‌ عێراق شاندێك به‌ سه‌رۆكایه‌تى (نزار حه‌مدون)‌و بریكاری وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ بۆ ئه‌نقه‌ره‌ بنێرێت‌و داوایان كرد ماوه‌كه‌ له‌ مانگێكه‌وه‌ بۆ (15) رۆژ كه‌م بكرێته‌وه‌. هه‌روه‌ها كێشه‌ى ئاویی نێوان توركیا‌و عێراق له‌ بنه‌ڕه‌تدا پێوه‌ندی به‌ سیاسه‌تى ئاویی هه‌ردوو وڵاته‌وه‌ هه‌بوو، كه‌ سه‌ره‌ڕاى دووریی‌و لێك جیایی‌و دژیه‌كى، هاوكات ده‌رفه‌تى رێكه‌وتن‌و سازش له‌سه‌ركردنى تێدا نه‌بوو، واته‌ دوو دونیابینى جیاواز بوو، له‌به‌رئه‌وه‌ى سیاسه‌تى ئاویی توركیا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ دامه‌زرا بوو، كه‌ رووبارى دیجله‌‌و فورات، دوو رووبارى نیشتیمانین‌و نێوده‌وڵه‌تیی نین‌و مافى سه‌روه‌ریی ره‌هاى به‌سه‌ریانه‌وه‌ هه‌یه‌ هه‌تا ئه‌و خاڵه‌ى، كه‌ سنوورى وڵاته‌كه‌ جێده‌هێڵن. له‌م باره‌وه‌ (سلێمان دیمێریل) له‌ رۆژى (6/5/1990) وتى:" توركیا مافى سه‌روه‌ریی به‌سه‌ر ده‌رامه‌ته‌ ئاوییه‌كانییه‌وه‌ هه‌یه‌‌و دروستكردنى به‌نداوه‌كانیش له‌سه‌ر رووبارى دیجله‌و فورات هیچ كێشه‌یه‌ك ناخوڵقێنێت‌و پێویسته‌ هه‌مووان بزانن ئه‌و دوو رووباره‌ رووبارى نێوده‌وڵه‌تیی نین، به‌ڵكو تائه‌و خاڵه‌ى خاكى توركیا جێده‌هێڵن، رووبارى توركین".(13)
هه‌روه‌ها توركیا بنه‌ماى پشككارى له‌ دابه‌شكردنى ئاو ره‌تده‌كرده‌وه‌، به‌ڵكو زیاتر بڕواى به‌ دابینكردنى رێژه‌ى ئاو هه‌بوو، جگه‌ له‌وه‌ى به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماده‌ نه‌بوو ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر گرێدانى رێكه‌وتننامه‌ى دوانیی به‌ ته‌نها له‌گه‌ڵ عێراق‌و سوریا سه‌باره‌ت به‌ پشكى ئاو یان چاره‌سه‌ریی كۆتایی كێشه‌ى ئاو بكات.(14) به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ سیاسه‌تى ئاویی عێراق له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بونیات نرا بوو، كه‌ هه‌ردوو رووبارى دیجله‌‌و فورات به‌ گوێره‌ى هه‌موو رێسا‌و پرینسیپێكى نێوده‌وڵه‌تیى، دوو رووباری نێوده‌وڵه‌تین‌و سه‌روه‌ریی هاوبه‌ش به‌سه‌ریانه‌وه‌ هه‌یه‌‌و هه‌ردوو رووباره‌كه‌ له‌ نێوان هه‌رسێ وڵاتدا هاوبه‌شه‌. بانگه‌شه‌كانى توركیاشى به‌ پێچه‌وانه‌ى رێسا‌و یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانى بوارى ئاو له‌ قه‌ڵه‌مده‌دا. هه‌روه‌ها عێراق رووبارى دیجله‌‌و فوراتى وه‌ك دوو رووبارى جیا له‌ یه‌كتر داده‌نا، به‌ پشت به‌ستن به‌ واقیعى كرداریی‌و دۆخى جوگرافیی، به‌جۆرێك هه‌ر رووبارێك حه‌وز‌و رێڕه‌و‌و نێوچه‌ى خۆى جیایه‌‌و به‌یه‌كگه‌یشتنیان دواى هه‌زاران كیلۆمه‌تره‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانیانه‌وه‌‌و ماناى ئه‌وه‌ نییه‌ دوو لقى شه‌تولعه‌ره‌بن.(15)

CC
پرۆژەی بەنداوی ئەلیسۆ لە کاتی جێبەحێکردنیدا


هه‌روه‌ها عێراق بۆچوونى وابوو، سیاسه‌تی ئاویی خۆى، دووراییه‌كى مێژوویی هه‌یه‌ له‌ ڕووى خاوه‌ندارێتیی‌و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رێكه‌وتننامه‌‌و پرۆتۆكۆله‌كانى پێشوو له‌گه‌ڵ توركیا، به‌شێوه‌یه‌ك زێتر پشتده‌به‌ستێت به‌ بڕیارى تایبه‌ت به‌ ڕێكخستنى ئاوی دیجله‌‌و فورات، كه‌ به‌ گوێره‌ى ماده‌ى (109)ى رێكه‌وتننامه‌ى (لۆزان)ى نێوان توركیا‌و هاوپه‌یمانان، كه‌ له‌ رۆژى (24/7/1923)‌و پرۆتۆكۆلى ژماره‌ (1)ى پاشكۆى رێكه‌وتننامه‌ى (دۆستایه‌تیی‌و هاوسێباشی- الصداقه‌ وحسن الجوار)ى عێراق‌و توركیا له‌ رۆژى (29/3/1946)‌و پرۆتۆكۆلى (هاریكاریی ئابووریی) نێوانیان، كه‌ له‌ رۆژى (17/1/1971) ئیمزاى له‌سه‌ر كراوه‌، له‌گه‌ڵ كۆنووسى لیژنه‌ى هاوبه‌شی هه‌ردوو وڵات تایبه‌ت به‌ هاریكاریی ئابووریی‌و هونه‌ریی له‌ ئه‌نقه‌ره‌ له‌ رۆژى (25/12/1980).(16) عێراق زێتر جه‌ختی ده‌كرده‌وه‌ له‌سه‌ر ره‌چاوكردنى بنه‌ماى زیان نه‌گه‌یاندن به‌وانی تر، له‌ كاتى جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ ئاوییه‌كان له‌سه‌ر هه‌ردوو رووبارى دیجله‌‌و فورات. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى بیروراى وابوو چه‌مكى به‌كارهێنانى نموونه‌یی ئاو، به‌ ماناى په‌ره‌پێدانى گشتیی ده‌رامه‌ته‌ ئاوییه‌كان به‌ ئامانجى گره‌نتیی وه‌به‌رهێنانى به‌ باشترین شێوه‌‌و دابه‌شكردنی به‌شێوه‌یه‌كى گونجاو دێت.(17) به‌ڵام وه‌ڵامى توركیا به‌رامبه‌ر سیاسه‌تى ئاویی عێراق‌و ره‌خنه‌‌و داواكارییه‌كانى، ره‌تكردنه‌وه‌‌و جه‌ختى له‌سه‌ر شرۆڤه‌كردنى سیاسه‌تى ئاویی خۆی له‌ به‌رامبه‌ر عێراق ده‌كرده‌وه‌.(18)
سه‌باره‌ت به‌و سیاسه‌ته‌ ئاوییه‌ى توركیا، عێراق‌و سوریا هه‌ریه‌كه‌‌و به‌ جیا یادداشتنامه‌یه‌كى جیاوازییان پێشكه‌ش به‌ كۆمه‌ڵه‌ى وڵاتانى عه‌ره‌بی كرد‌و له‌ هه‌مان كاتیشدا ده‌ستیان كرد به‌ هاندانى كۆمپانیا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، كه‌ پێوه‌ندیی خۆیان به‌ پرۆژه‌كانى توركیاوه‌ بپچڕێنن، وه‌ك رێزگرتنێك له‌ یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، تا كاتێك ده‌گه‌نه‌ رێكه‌وتننامه‌یه‌كى سێ قۆڵی بۆ دابه‌شكردنى پشكى ئاو به‌شێوه‌یه‌كى داوه‌رانه‌.(19)

په‌راوێز‌و سه‌رچاوه‌كان

(1) د.عبدالجبار عبد مصطفى النعيمى: اكراد تركيا ومشروع غاب، رؤية اسشترافية، من كتاب: د.خليل على مراد واخرون: القضية الكردية وتاثيرها على دول الجوار، ص(171-172).

(2) ئه‌فرایم ئینبار: هاوكارى ستراتیژى توركیا- ئیسرائیل، گ(دۆسێی توركیا)، ژ(2)، ئه‌یلوولى 2005، سه‌نته‌رى لێكۆڵینه‌وه‌ى ستراتیژى كوردستان، سلێمانى، ص78.

(3) د.حسين حافظ وهيب: العوامل المؤثرة فى السياسة الخارجية العراقية،م.س، ص25. و على احسان باغيش: اشكالية المياه واثارها فى العلاقات التركية العربية، الورقة الاولى، فى كتاب اورهان كولوغلو واخرون: العلاقات العربية- التركية، حوار مستقبلى، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 1995، ص173. له‌لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌گه‌رچى رێژه‌ى ئاوى شیرین به‌ هه‌ردوو جۆرى سه‌رزه‌وى‌و ژێرزه‌وی له‌ عێراقدا به‌رزه‌‌و (109ملیۆن م3)یه‌ ساڵانه‌، به‌جۆرێك ئاوى سه‌رزه‌وى (106 ملیۆن م3) ساڵانه‌‌و(80ملیۆن م3)ى هى دیجله‌و فوراته‌‌و ئاوى ژێرزه‌ویش ده‌گاته‌ رێژه‌ى (3ملیار م3) له‌ساڵێكدا، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا رێژه‌ى به‌كارهێنانى ئه‌م ده‌رامه‌ته‌ ئاوییانه‌ زۆره‌‌و نزیكه‌ى (45 ملیۆن م3)ى ساڵانه‌یه‌، كه‌ رێژه‌ى (92%)ى بۆ كشتوكاڵ‌و (7%)ى بۆ پیشه‌سازیی‌و (3%)ى بۆ خواردنه‌وه‌‌و به‌كارهێنانى پێداویستیی نێوماڵه‌، بڕوانه‌ ياسر محمد عليوى: متغير المياه فى العلاقات العراقية- التركية، م.س، ص240، و د.رمزى سلامة: مشكلة المياة فى الوطن العربي، احتمالات الصراع والتسوية، منشأة المعارف بالاسكندرية، 2001، ص114.

(4) د.حامد عبيد حداد: تحديات الامن المائي العراقى(لحوضى دجلة والفرات)، مج(دراسات اقليمية)، ع(51)، ص94.

(5) داليا اسماعيل محمد: المياه والعلاقات الدولية، دراسة فى اثر ازمة المياه على طبيعة ونمط العلاقات العربية- التركية، ط1، مكتبة مدبولى، القاهرة، 2006، ص135.

(6) له‌وانه‌: رێژه‌یه‌كى گه‌وره‌ى ئاو، كه‌ به‌ تێكڕاى ساڵانه‌ ده‌خه‌مڵێنرێت له‌ نێوده‌بات له‌ بڕى ئاوی هاتووى رووبارى فورات، كه‌ (15،106 ملیۆن م3)یه‌، جگه‌ له‌و ئاوه‌ى، كه‌ به‌هۆى به‌هه‌ڵمبوونه‌وه‌ له‌ گه‌نجینه‌كان له‌ كیس ده‌چێت، كه‌ به‌ (12،8 ملیۆن م3) ده‌خه‌مڵێنرێت. نزیكه‌ى رێژه‌ى (8،45 ملیۆن م3) ئاو ده‌گاته‌ عێراق له‌ توركیا‌و سوریاوه‌، به‌شێوه‌یه‌ك له‌(روتبه‌) رێژه‌ى سوێریی ئاوه‌كه‌ ده‌گاته‌ (1300). هه‌روه‌ها به‌نداوه‌كانى پرۆژه‌ى گاپ دامه‌زراوه‌ى زه‌به‌لاحن‌و ئه‌گه‌ر ته‌واو ببن، ئه‌وا به‌ ته‌واوى ته‌حه‌كوم به‌ ئاوى هه‌ردوو رووباره‌كه‌وه‌ ده‌كه‌ن‌و واده‌كه‌ن به‌ردانه‌وه‌ى ئاوه‌كه‌ دره‌نگ بكه‌وێت، ئه‌وكاته‌ش توركیا پێوه‌ست نابێت به‌ سیاسه‌تى ئیشپێكردنیانه‌وه‌. سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ماوه‌ى پڕكردنى گه‌نجینه‌ى به‌نداوه‌كان پێش ئیش پێكردنیان پێویستیى به‌ ئاوى گه‌نجینكراو هه‌بێت بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو. ئه‌مه‌ش زیانى گه‌وره‌ به‌ عێراق ده‌گه‌یه‌نێت. هه‌روه‌ك له‌كاتى پڕكردنى گه‌نجینه‌ى به‌نداوى گیپان، له‌ توركیا‌و (ته‌به‌قه‌) له‌ سوریا‌و ساڵى(1990)یش له‌ به‌نداوى(ئه‌تاتورك) روویاندا، بڕوانه‌ صبرية احمد لافى: السياسة المائية فى العراق، معهد الدراسات الاسيوية والافريقية، بغداد، 1984، ص37، و د.كفاح صالح الاسدى و وسن هادى: الامن المائي فى العراق، المشكلات والمعالجات(محافظة البصرة انموذجا)، مج(اداب كوفة)، ع(15)، مجل(1)، جامعة الكوفة، 2013 ص2، د.غازى فيصل غدير: سياسة تركيا تجاه العراق، ص(45-46).

(7) د.احمد نورى النعيمى: العلاقات العراقية- التركية فى مجال المياه، مجلة العلوم السياسية،ع(40)، جامعة بغداد، 2010، ص27.

(8)عماد الضميري: تركيا والشرق الاوسط، مركز القدس للدراسات السياسة، 2002، ص56.

(9) د.حامد عبيد حداد: تحديات الامن المائي العراقى، ص97، وداليا اسماعيل محمد: المياه والعلاقات الدولية، ص69.

(10) د.احمد نورى النعيمى: العلاقات العراقية- التركية فى مجال المياه، ص27.

(11) فؤاد قاسم الامير:الموازنة المائية فى العراق وازمة المياه فى العالم، ط1، جعفر العصامى للطباعة الفنية الحديثة، 2002،  ص236.

(12) على احسان باغيش: اشكالية المياه واثارها، ص175.

(13) د.احمد نورى النعيمى: العلاقات العراقية- التركية فى مجال المياه، ص37.

(14) فؤاد قاسم الامير:الموازنة المائية فى العراق وازمة المياه فى العالم، ط1، جعفر العصامى للطباعة الفنية الحديثة، 2002، ص(240-241).

(15) د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية لحوضى دجلة والفرات وانعكاساتها على القضية الكردية، ط1، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، السليمانية، 2011، ص(174-176).

(16) برِوانة يادداشتى وةزارةتى دةرةوةى عيَراق بؤ حكومةتى توركيا، ذ(7/8/1/1/66012) لة رؤذى(4/1/1996)، دةق لة د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية، ص519.

(17)  د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية، ص177.

(18) برِوانة يادداشتى وةزارةتى دةرةوةى توركيا بؤ وةزارةتى دةرةوةى عيَراق ذ(6600/17/96)، دةق لة لة د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية، ص(523-525).

(19) عماد الضميرى: تركيا والشرق الاوسط، ص72.