زمان وه‌ك ئامراز و وه‌سیله‌یه‌كی گرنگ بۆ دروستكردن و گرێدانی په‌یوه‌ندیی له‌نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ و ته‌نانه‌ت مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ خۆشیاندا له‌ ڕێگه‌ی بیركردنه‌وه‌ و خۆدواندنه‌وه‌ (مۆنۆلۆگ)، زمان به‌كارده‌هێنن. زمان وه‌ك دیارده‌یه‌كی گرنگی كۆمه‌ڵایه‌تیی یه‌كێكه‌ له‌و ئامراز و هۆیه‌ گرنگانه‌ی كه‌ مرۆڤی له‌ دروستكراوه‌كانی تر پێجیاده‌كرێته‌وه‌، چونكه‌ له‌ كۆتاییدا مرۆڤ دروستكراوێكی ئاخێوه‌ره‌. بۆیه‌ له‌گه‌ڵ پێگه‌ و ڕۆڵی زمان له‌ كایه‌ تایبه‌تیی و گشتییه‌كانی ژیانی مرۆڤدا، وه‌ك سه‌ره‌كیترین هۆی په‌یوه‌ندیگرتن، زمان یه‌كێكیشه‌ له نیشانه‌ و خاڵه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان و دروستكردن و به‌خشینی ناسنامه‌ی جیاواز به‌ به‌كارهێنه‌ره‌كه‌ی، واته‌ ئه‌وه‌ زمانه‌ پێمانده‌ڵێت فڵان كۆمه‌ڵی زمانیی (كورد، عه‌ره‌ب، تورك، فارس، ...هتد)ن، له‌لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌وه‌ هه‌ر زمانه‌ كه‌ شێوازی ئاخاوتنی (نێر و مێ) له‌ڕووی ڕه‌گه‌زه‌وه‌ (گه‌وره‌ و بچوك، منداڵ و گه‌نج و پیر) له‌ڕووی ته‌مه‌نه‌وه‌، یاخود (ڕۆشنبیر و ناڕۆشنبیر) له‌ڕووی فه‌رهه‌نگه‌وه‌ له‌یه‌كتر جیاده‌كاته‌وه‌، ئه‌مه‌ جگه‌له‌وه‌ی كه‌ هه‌ر له‌ به‌ركارهێنانی زمانه‌وه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت بابای قسه‌كه‌ر، سه‌ر به‌ كام شوێنی جوگرافی و زار و شێوه‌زاری جوگرافی یان كۆمه‌ڵایه‌تیی و ...هتد)ه‌، بۆیه‌ زمان له‌ زۆر ڕوانگه‌ و لایه‌نه‌وه‌ جێگه‌ی قسه‌له‌سه‌ركردن و له‌سه‌ر ڕاوه‌ستانه‌.
    ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت له‌م وتاره‌دا له‌سه‌ری بدوێین؛ مامه‌ڵه‌كردن و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تانه‌ له‌ باره‌ی چۆنییه‌تی هه‌ڵسوكه‌وتكردنیان، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ زمانیی و جیاوازییه‌ زمانییه‌كانی ناوخۆی وڵاته‌كانیان، ئه‌وه‌ی كه‌ ڕوونه‌ ئه‌وه‌یه‌، كه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌دا به‌هۆی (جیهانگیریی) و زۆربوونی دیارده‌ی كۆچ و گه‌ڕان به‌دوای ژیانێكی باشتردا، به‌ تایبه‌ت له‌ڕووی ئابووریی و ئاساییشی و خوێندن و كواڵێتی ژیانه‌وه‌، بونیادی كۆمه‌ڵگه‌كان گۆڕاون و زۆربه‌ی زۆری وڵاتان، بوونه‌ته‌ وڵاتی فره‌نه‌ته‌وه‌ و فره‌ ئه‌تنیك و فره‌زمان و كه‌لتور، بۆیه‌ ئه‌مه‌ وایكردووه‌، كه‌ وڵاتان بیر له‌ سیاسه‌ت و پلانی جیاواز بكه‌نه‌وه‌، له‌ باره‌ی مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ جیاوازییه‌ زمانیی و نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی و كلتوریی و ...هتد)كاندا، له‌م ڕووه‌وه‌ له‌ باره‌ی زمانه‌وه‌ وڵاتان‌ شێوازی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ زمانه‌ جیاوازه‌كانی وڵاته‌كانیان جیاوازه‌؛
   جۆری یه‌كه‌می وڵاتان ئه‌و وڵاتانه‌ن، كه‌ تا ئێستاش له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌ك نه‌ته‌وه‌ و یه‌ك زمان و یه‌ك خاك و ئاڵا، ده‌یانه‌وێت كۆی زمان و نه‌ته‌وه‌ و كه‌مینه‌ زمانیی و ئایینی و ئیتنیكیی و فه‌رهه‌نگییه‌كان له‌ بۆته‌ی زمان و كه‌لتور و بیركردنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ستدا بتوێننه‌وه‌، واته‌ ئه‌مجۆره‌ ده‌وڵه‌تانه‌ سیاسه‌تێكی دیكتاتۆرییانه‌ و ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌ په‌یڕه‌وده‌كه‌ن و له‌ ڕێگه‌ی ڕێگرییكردن له‌ زمانی نه‌ته‌وه‌ و كه‌مینه‌كانه‌وه‌ ده‌یانه‌وێت له‌سه‌ر حیسابی گرنگیدان و خزمه‌تكردنی زمانی نه‌ته‌وه‌ی باڵاده‌ست و حاكم، زمانی ئه‌وانی تر ئه‌سمیله‌بكه‌ن و بیتوێننه‌وه‌، هه‌ڵبه‌ت له‌م ڕووه‌وه‌ سیاسه‌تێكی هه‌مه‌لایه‌ن و جۆراوجۆر بۆ جێبه‌جێكردنی پلانه‌كانیان ده‌گرنه‌به‌ر، هه‌ر له‌ ڕێگریكردن له‌ به‌كارنه‌هێنانی زمانی كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كان له‌ په‌روه‌رده‌ و فێركردن و به‌ یاسا قه‌ده‌غه‌كردنی و به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی سنوری چالاكییه‌كانی ئه‌و زمانانه‌ و ته‌نانه‌ت جاری وایه‌ ده‌گاته‌ پله‌ی سزادانی ئه‌و مرۆڤانه‌ی كه‌ به‌و زمانه‌ قسه‌ده‌كه‌ن و دانانی سزای ماددیی و مه‌عنه‌ویی له‌ ڕێگه‌ی یاسا و سه‌رباز و پۆلیسه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌و مرۆڤانه‌ی كه‌ ئه‌و زمانه‌ به‌كارده‌هێنن، باشترین نموونه‌ی په‌یڕه‌وكه‌ر و جێبه‌جێكه‌ری ئه‌م جۆره‌ سیاسه‌ته‌ش له ‌ماوه‌ی سه‌د ساڵی ڕابردوودا ده‌سه‌ڵاتداران و حكومه‌ته‌ یه‌كله‌دوای یه‌كه‌كانی توركیایه‌، كه‌ له‌دوای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نوێی توركیاوه‌ له‌سه‌ر ده‌ستی كه‌مال ئه‌تاتورك،‌ به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك هه‌وڵی تواندنه‌وه‌ و له‌ناوبردن و سڕینه‌وه‌ی زمانی كوردییان داوه‌ و له‌م ڕووه‌وه‌ سیاسه‌تی توركیا به‌رانبه‌ر به‌ زمانی كوردیی، چووه‌ته‌ ئاستی زمانكوژیی و لینگواسایدی زمانه‌وه‌.
ئاڕاسته‌ی دووه‌م، یاخود سیاسه‌تی دووه‌م، له‌ باره‌ی چۆنییه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ زمانه‌ جیاوازه‌كانی ​چوارچێوه‌ی یه‌ك وڵاتدا، ئاڕاسته‌ و سیاسه‌تێكه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای پاراستن و مانه‌وه‌ و ڕاژه‌كردنی فره‌زمانیی و جۆراوجۆریی زمانیی كارده‌كات، كه‌ زیاتر سیاسه‌ت و ئاڕاسته‌ی وڵاته‌ دیموكراسییه‌كانه‌، كه‌ تیایدا له‌ ڕێگه‌ی دداننان به‌ مافی زمانیی كه‌مینه‌كان و هه‌وڵدان بۆ پاراستنی مافی زمانیی هه‌مووان و ڕێگه‌دان به‌ به‌كارهێنانی زمانه‌ جیاوازه‌كان له‌ بۆنه‌ تایبه‌تی و گشتییه‌كان و به‌كارهێنانی زمانی دایكیی له‌ خوێندن و په‌روه‌رده‌ی سه‌ره‌تاییدا و هاندانی ئاخێوه‌ران و دایكوباوك بۆ پاراستنی زمانه‌ ڕه‌سه‌نه‌كانی خۆیان، چونكه‌ پاراستنی زمانه‌ جیاوازه‌كان، به‌ واتای پاراستنی فه‌رهه‌نگ و كلتوره‌ جیاوازه‌كان و هێشتنه‌وه‌ی فره‌یی كه‌لتوریی و فه‌رهه‌نگیی و مرۆیی دێت، هه‌ر له‌م ڕووه‌شه‌وه‌ ئه‌مجۆره‌ وڵاتانه‌ له‌ هه‌وڵدان له‌ ڕێگه‌ی دانانی پلان و سیاسه‌تی زمانیی و داڕشتنی سیستێمێكی په‌روه‌رده‌یی گونجاوه‌وه‌ مافی زمانیی، كۆمه‌ڵگه‌ زمانییه‌كانی وڵاته‌كانیان بپارێزن، تا منداڵانی ئه‌مجۆره‌ كۆمه‌ڵه‌ زمانییانه‌ له‌ مافه‌ نه‌ته‌وه‌یی و زمانییه‌كانی زمانی دایكییان بێبه‌ش نه‌بن.
وڵاتانی ئه‌وروپا نموونه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ن، كه‌ له‌ ڕێگه‌ی داڕشتنی سیاسه‌ت و پلانی زمانیی و داڕشتنی سیاسه‌تێكی په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن و ده‌ركردنی یاسا و ڕێنماییه‌وه‌ هه‌وڵی پاراستنی فره‌یی زمانیی و كه‌لتوریی ده‌ده‌ن و ده‌یانه‌وێت له‌ پاڵ خزمه‌تكردنی زمانه‌ باڵاكانی بواری زانست و ته‌كنه‌لۆژیا و بواره‌ جیاوازه‌كانی تردا، زمانی كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌ و ڕه‌گه‌ز و ئیتنیكه‌ جیاوازه‌كانیش بپارێزن و خزمه‌تی بكه‌ن و شوێنێكی شایان بۆ زمانه‌ جیاوازه‌كان دابنێن، بۆ نموونه‌ (جیم كامینز) له‌ زانكۆی تۆرنتۆ – كه‌نه‌دا، له‌ باره‌ی كۆچكردنی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی كه‌ له‌ وڵات و شوێنی جیاوازه‌وه‌ به‌ هۆكار و فاكته‌ری جیاواز كۆچ بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا ده‌كه‌ن، ده‌ڵێت: نابێت وەک "کێشەیەک کە پێویستی بە چارەسەرکردنە" سەیری جیاوازییە زمانەوانی و کولتوورییەکان بکەین، لەبری ئەوە چاومان بکەینەوە و سەرچاوە فیکریی و کولتووریی و زمانەوانییەکانیان ببینین، کە لە زێدی خۆیانەوە بۆ قوتابخانە و كۆمه‌ڵگه‌كانمانیان هێناوه‌. ئەگەر وا بکەین، ئەوا سەرمایەی فیکری و زمانەوانی و کولتووریی كۆمه‌ڵگه‌كانمان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادده‌كات.
    هه‌ڵبه‌ت له‌نێوان سیاسه‌تی تواندنه‌وه‌ و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی زمانیی و پاراستن و ڕاژه‌كردنی زمانییدا، له‌لایه‌ن وڵاتانی جیاوازه‌وه‌، جۆرێكی تر له‌ سیاسه‌تكردنی زمانیی له‌گه‌ڵ زمانی كۆمه‌ڵگه‌ فره‌زمانه‌كاندا هه‌یه‌، كه‌ ئه‌ویش سیاسه‌تی نه‌تواندنه‌وه‌ و نه‌پاراستنه‌، به‌ڵكو سیاسه‌تی وازلێهێنان یان پشتگوێخستنه‌، كه‌ له‌م جۆره‌ سیاسه‌ته‌دا وڵات و حكومه‌ت كاری به‌سه‌ر زمانه‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌ نییه‌ و ڕێگریی لێناكات، به‌ڵام له‌ به‌رانبه‌ریشدا نایپارێزێت و خزمه‌تی ناكات و پلان و سیاسه‌تێكی بۆ به‌ره‌وپێشبردن و زه‌نگینكردن و پاراستنی زمانی كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كان نییه‌، بۆ نموونه‌ سیاسه‌تی ئێران له‌ باره‌ی زمانی كوردییه‌وه‌ سیاسه‌تێكه‌، كه‌ نه‌ وه‌ك زمانی فارسیی به‌ فه‌رمیی ناسیویه‌تی و نه‌ وه‌ك زمانی فارسیش خزمه‌تی ده‌كات و له‌ بواره‌ جیاوازه فه‌رمییه‌‌كاندا به‌كاریناهێنێت، به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ به‌ سیاسه‌تێكی نه‌رمتر له‌ توركیا له‌ ڕێگه‌ی ڕێگریكردنی زمانی كوردیی له‌ به‌كارنه‌هێنانی له‌ په‌روه‌رده‌ و فێركردن و داموده‌زگا فه‌رمییه‌كان و ته‌رخاننه‌كردنی بودجه‌ی پێویست بۆ ڕاژه‌كردن و شه‌نوكه‌وكردن و بژاركردنی زمانی كوردیی وایكردووه‌، كه‌ زمانی كوردیی له‌ جوغز و قاڵب و سنورێكی دیاریكراودا بێت و نه‌هێڵێت له‌ چوارچێوه‌ و بازنه‌یه‌كی دیاریكراو زیاتر فراوان ببێت، ئه‌مه‌ جگه‌له‌وه‌ی كه‌ وه‌ك شێوه‌یه‌كی ناوچه‌یی گروپێكی زمانیی ته‌ماشای زمانی كوردیی ده‌كات و پێگه‌ی زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاوازی پێ ڕه‌وانابینێت، هاوكات له‌ ڕێگه‌ی دانانی پیلانێكی ڕامیاریی و شۆڤێنییه‌وه‌ ده‌یه‌وێت سنوری زمانی كوردی به‌رته‌سك بكاته‌وه‌ و زار و شێوه‌زاره‌ ڕه‌سه‌ن و سه‌ره‌كییه‌كانی زمانی كوردیی به‌ ناوی زمانی سه‌ربه‌خۆوه‌ له‌ زمانی كوردیی داببڕێت، وه‌ك زار و شێوه‌زاره‌كانی هه‌ورامی و لوڕی و له‌كی و ...هتد. ئه‌گه‌ر به‌ دیقه‌ته‌وه‌ ته‌ماشا بكه‌ین ئه‌مجۆره‌ سیاسه‌ته‌ش له‌ كۆتاییدا هه‌ر ده‌چێته‌ چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی تواندنه‌وه‌ی زمانه‌وه‌، ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ هه‌یه‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌یان به‌ شێوه‌یه‌كی (په‌یژه‌یی – تدریجی) كار له‌سه‌ر تواندنه‌وه‌ی زمان ده‌كات.
بۆیه‌ له‌ كۆتاییدا پێمانوایه‌ زمان به‌خشراوێكی یه‌زدانییه‌ و یه‌كێكه‌ له ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌كانی خوای گه‌وره‌ و تایبه‌تمه‌ندندییه‌كی گرنگ و بنه‌ڕه‌تیی هێشتنه‌وه‌ی فره‌یی كه‌لتوریی و ڕه‌گه‌زیی و ئیتنیكییه‌ و پاراستنی زمان و شێوه‌جیاوازه‌ زمانییه‌كان، واتای پاراستنی كواڵێتی ژیان و به‌رده‌وامییه‌تدانه‌ به‌ پلورالیزمی پێكه‌وه‌یی و جوانتركردنی ژیان و ڕه‌نگاوڕه‌نگكردنی بیرۆكه‌ و نوێیه‌كانه‌ بۆ خزمه‌تكردنی زیاتری مرۆڤایه‌تیی، چونكه‌ جوانییه‌كانی ژیان له‌ جیاوازییه‌ زمانیی و نه‌ته‌وه‌یی و ڕه‌گه‌زیی و ئایینی و كه‌لتورییه‌كانی گه‌لانه‌وه‌ به‌رده‌وامییه‌تی ده‌بێت و مرۆڤه‌كانه‌ له‌ ڕێگه‌ی جیاوازییه‌ زمانییه‌كانیانه‌وه‌ ده‌توانن به‌ جیاواز و جیاوازتر خۆیان پێناسه‌بكه‌ن و خۆیان به‌رهه‌مبهێننه‌وه‌ و درێژه‌ش به‌ بوون و مانه‌وه‌ی خۆیان بده‌ن. تواندنه‌وه‌ی زمانه‌كان به‌ واتای توانه‌ی مرۆڤه‌كان دێت، تواندنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كانیش به‌ واتای كۆتایی ژیانی پێكه‌وه‌یی دێت، به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ پاراستنی زمانه‌ جیاوازه‌كانه‌ ته‌ریبه‌ له‌گه‌ڵ پاراستنی كۆمه‌ڵگه‌ مرۆییه‌ جیاوازه‌كاندا.

 
نوسینی: پ.ی.د. مسته‌فا ڕه‌زا مسته‌فا
مامۆستای زانكۆ